UvA-hoogleraar schrijft biografie over Thorbecke: ‘Zijn bazigheid was legendarisch’
Jarenlang werkte hoogleraar Nederlandse geschiedenis Remieg Aerts aan zijn pièce de resistance, eerst aan de Radboud Universiteit en het laatste jaar aan de UvA. Nu is het af: Thorbecke wil het, de nieuwe biografie van de liberale negentiende-eeuwse staatsman Johan Rudolf Thorbecke, architect van de Nederlandse Grondwet. Aerts schept een beeld van een gedreven man met een missie. ‘Zijn bazigheid was legendarisch.’
Zelden dekt de vlag de lading zo goed als in het geval van de nieuwe biografie van de negentiende-eeuwse staatsman Rudolf Thorbecke – classicus, filosoof, historicus en jurist, geboren in Zwolle, hoogleraar in Gent en Leiden en minister in Den Haag. Thorbecke wil het, is de titel van het kloeke boek dat Remieg Aerts schreef over de architect van de Nederlandse constitutie Johan Rudof Thorbecke (1798-1872). Het boek is doordesemd van ‘de wil’ van Thorbecke. Tijdgenoten noemden hem ‘de Nederlandse Napoleon die alles naar zijn wil regelt en bestuurt’. Aerts schrijft: ‘Zijn bazigheid was legendarisch’. Afgelopen dinsdag werd het boek in de Oude Zaal van de Tweede Kamer aangeboden aan de voorzitters van beide Kamers: Khadija Arib en Ankie Broekers-Knol.
Competitief als een schaker
In 1848 schreef Thorbecke geschiedenis door een nieuwe grondwet door de Tweede Kamer te loodsen. Sindsdien wordt hij beschouwd als grondlegger van de parlementaire democratie in Nederland. Thorbeckes nieuwe Grondwet betekende het einde van de almacht van de Koning en markeert het begin van de constitutionele monarchie en de ministeriële verantwoordelijkheid, zoals we die vandaag de dag nog kennen.
Daarnaast werd in die nieuwe Grondwet ook geregeld dat de Tweede Kamer voortaan rechtstreeks werd gekozen op basis van censuskiesrechtDaarmee werden mannen kiesgerechtigd als ze een bepaald bedrag aan belasting betaalden., kreeg de Kamer het recht van amendement en werd de Eerste Kamer voortaan gekozen door de leden van Provinciale Staten. Met dank aan de sluwe en uitgekookte Thorbecke. ‘Vasthoudend, onherroepelijk, en competitief, zoals een schaker, dwong hij zijn opponenten tot overgave,’ schrijft Aerts. En opponenten waren er: conservatieve Kamerleden en de koning (Willem II), bijvoorbeeld. Ze gingen uiteindelijk voor Thorbecke door de knieën.
Negenmannen
De grondwetsherziening van 1848 had een aanloopje nodig voordat zij door de Kamer kon worden geloodst: al vier jaar eerder schreven negen Kamerleden – de zogenoemde Negenmannen – onder leiding van Thorbecke een initiatiefwetsvoorstel tot herziening van de Grondwet in meer liberaal-democratische richting. Een conservatieve Kamermeerderheid én de koning zagen daar echter niets in. Maar met revoluties in het nabije buitenland en binnenslands voedselrellen als gevolg van sociale en economische malaise, kwam Willem II vier jaar later dan toch over de brug. Hij kwam tegemoet aan de voorstellen van de Negenmannen en installeerde een Grondwetscommissie, nota bene onder leiding van de door conservatieven gehate Thorbecke.
Plicht, discipline en zelfbeheer
Zoals het betaamt in een complete biografie is er ook aandacht voor het persoonlijke leven van Thorbecke, ‘meer dan wie ook’ een Thorbecke, want zijn ouders waren neef en nicht en heetten beide Thorbecke, al was moeder afkomstig van de Duitse tak. Thorbecke groeide op in een lutherse familie in het hoofdzakelijk gereformeerde Zwolle. De familie werd er getolereerd, maar stond om deze reden ‘op afstand van de elite’.
Al jong bleek dat Rudolf een talent was op allerlei gebieden: klassieke talen, oude geschiedenis, meetkunde, natuurkunde en sterrenkunde. ‘Hij leerde vaardig tekenen en beheerste het Latijn als een tweede taal.’ En dat terwijl het er aanvankelijk slecht uit zag voor zijn kansen hogerop te komen, met een vader die weliswaar zielsveel van hem hield, maar zelf min of meer een mislukkeling was, en afhankelijk was van financiële hulp van zijn Duitse schoonouders. Zijn vader legde de jonge Rudolf ‘een zwaar moreel regime’ op. ‘Plicht, discipline en zelfbeheer door gewetensonderzoek vormden het weefsel van Rudolfs opvoeding.’
Om toch verder te komen in het leven was er gelukkig de Amsterdamse Lutherse dominee Georg Sartorius, predikant in de Oude Lutherse kerk aan het Spui, tegenwoordig de Aula van de UvA. Sartorius was bereid de inmiddels zeventienjarige Zwolse jongen onder zijn hoede te nemen voor 300 gulden per halfjaar voor kost, inwoning en onderwijs. Het was het begin van een leven van studie, intellectuele vorming en vooruitgang, dat welhaast móest leiden tot de posities die hij in zijn leven zou bekleden. Maar ook tot de weerstand waartoe al die kennis ‘in een wereld van middelmatige mensen’ zou leiden, zo waarschuwde zijn vriend Jacob Doyer.
Het was een probleem waar Thorbecke zijn leven lang tegenaan zou lopen, constateert Aerts. ‘Rudolf had altijd gelijk, want hij had meer gestudeerd dan wie ook en wist alles beter. Wanneer hij in zijn gelijk stond liet hij het zich niet ontgaan. Zijn betoogtrant was accuraat en onweerlegbaar en hij kon moeilijk accepteren dat in het sociaal verkeer het gelijk niet altijd erkenning vond.’
Kruistocht
Aerts geeft de lezer inzicht in de mens Thorbecke, wiens publieke gezag vooral berustte op de psychologische kwaliteit van de ijzeren wil, waar niemand, ook Thorbecke zelf niet, aan kon ontkomen. ‘De onweerstaanbare macht van de wil,’ noemt Aerts het. ‘Had Thorbecke eenmaal ergens een visie op ontwikkeld, dan moest het gebeuren. Thorbecke wil het. Het lag in de buurt van de strijdleus van de eerste kruistocht. Dieu le veult, God wil het.’ Zodoende is het boek van Aerts – bijna 900 pagina’s – een volwaardige biografie geworden. Een genre dat historicus Aerts, zoals hij zelf schrijft, niet eerder had beoefend. En met reden. ‘Het idee om jaren van mijn leven aan een ander te moeten wijden, het moeizame geploeter om een of andere datum te achterhalen, het sprak mij weinig aan.’ Gelukkig is Aerts er toch aan begonnen.
Remieg Aerts, Thorbecke wil het. Biografie van een staatsman (Prometheus, 2018), €49,99.
